Definicja
Inkwizycja (łac. Inquisitio – śledztwo, badanie) – potoczna nazwa systemu śledczo-sądowniczego powołanego w Kościele katolickim w XIII wieku do tropienia, nawracania i karania heretyków, działającego w oparciu o postanowienia ujęte w dokumentach soborowych, synodalnych oraz bullach papieskich.
Film, który pokazuje interpretacje naukowców n/t inkwizcyji.
Inkwizycja została powołana jako odpowiedź Kościoła katolickiego na szerzące się w wielu regionach Europy ruchy heretyckie. W XI wieku w różnych miejscach zaczęto wykrywać grupy wiernych sprzeciwiających się oficjalnej doktrynie Kościoła. W pierwszej połowie XII wieku we Francji, Niderlandach i we Włoszech działało kilku heretyckich kaznodziejów, którzy zdołali pociągnąć za sobą grupy zwolenników (np. Henryk Mnich, Pierre de Bruis, Tanchelm z Utrechtu). Ruchy te okazały się jednak nietrwałe, ulegały zanikowi wraz ze śmiercią przywódcy lub wskutek podjętych działań represyjnych. Sytuacja zaczęła się zmieniać wraz z pojawieniem się herezji katarów, która okazała się najpoważniejszym wyzwaniem dla Kościoła w XII i XIII wieku. Jej początki są trudne do uchwycenia z uwagi na skąpą liczbę źródeł, pewne jest jednak, że wywodziła się ze wschodniochrześcijańskiej herezji bogomilskiej, np. katarzy schwytani w 1143 w Kolonii otwarcie przyznawali, że ich współwyznawcy żyją "w Grecji" (tj. Cesarstwie Bizantyńskim), a w późniejszym okresie katarzy z Francji i Włoch utrzymywali kontakty z gminami bogomilskimi na Bałkanach. Najwcześniejsze wzmianki o tej herezji pochodzą z Nadrenii, gdzie w 1143 grupa katarów została aresztowana i przed końcem procesu zlinczowana przez tłum. Najwięcej zwolenników zdobyła jednak w południowej i północno-wschodniej Francji oraz na północy Włoch, gdzie katarzy wytworzyli nawet własne struktury kościelne i zyskali przychylność ze strony części lokalnych elit. Katarzy zostali potępieni na synodzie w Tours w 1163 i ponownie na Soborze Laterańskim III w 1179. Innym masowym ruchem heretyckim powstałym w XII wieku byli waldensi, potępieni przez Kościół w 1184, którzy działali w południowej i wschodniej Francji, we Włoszech, Niemczech i Aragonii.
Władze kościelne przez długi czas nie były pewne, jakie środki należy podjąć wobec heretyków. Od starożytności tradycyjnymi środkami Kościoła przeciwko herezji były napomnienie i pokuta, a w ostateczności ekskomunika, czyli wykluczenie z grona wiernych. Przyjęcie chrześcijaństwa przez Cesarstwo Rzymskie w IV wieku i późniejsza chrystianizacja państw i ludów barbarzyńskich w Europie nie zmieniły tego podejścia. Kościół wczesnośredniowieczny szybko stał się jednak główną podporą ukształtowanego w tym okresie ładu społecznego, co otworzyło drogę do traktowania odstępstwa religijnego jako przejawu buntu wobec istniejącego porządku.
W XI-XII wieku duchowni jednak nadal na pierwszym miejscu stawiali perswazję. Biskupi, przed którymi stawiano heretyków, zawsze próbowali nakłonić ich do porzucenia herezji. Na tereny objęte herezją wysyłano ortodoksyjnych kaznodziejów (np. misja Bernarda z Clairvaux w Tuluzie w 1145), organizowano nawet publiczne dysputy z heretykami (np. w 1165 w Lombes) starając się wykazać błędność ich wierzeń. Wątpliwości pojawiały się natomiast, co należy robić, gdy heretycy, mimo zastosowanych środków, nie chcieli się wyrzec swych wierzeń. Wśród duchownych toczyła się dyskusja, czy należy ich wówczas karać, czy też zostawić w spokoju, a jeśli karać, to w jaki sposób.
Bardziej zdecydowane w tej kwestii były władze świeckie, które traktowały herezję za przejaw buntu wobec istniejącego porządku społecznego, tym bardziej, że wiele grup heretyckich potępiało składanie przysiąg, będących fundamentem społeczeństwa feudalnego. W 1022 w Orleanie kilkunastu heretyków spalono na rozkaz króla Francji Roberta II Pobożnego, w 1028 po śledztwie przeprowadzonym w Monteforte przez mediolańskiego arcybiskupa Ariberto świeccy capitanei spalili kilkudziesięciu heretyków, a w 1051 król niemiecki Henryk III Salicki powiesił kilku heretyków w Goslarze. Jeszcze częściej dochodziło do samosądów ze strony tłumów (np. w Soissons w 1114, w Nadrenii w 1144 i 1163, w Vezaley w 1167).
Stanowisko duchownych wobec tych działań było niejednoznaczne. Niewątpliwie biskupi, przed których sądami stawiano heretyków, starali się w pierwszej kolejności nakłonić ich do porzucenia herezji. W połowie XII wieku Bernard z Clairvaux pisał, że heretyków należy zwalczać przy pomocy argumentów, a nie broni. Duchowni w tym okresie często potępiali samosądy oraz arbitralne działania władz świeckich przeciwko heretykom (takie jak egzekucje w Goslarze w 1051 czy lincze w Kolonii i Liege w 1144). Generalnie jednak, mimo dawania pierwszeństwa przekonywaniu, większość duchownych (nie wyłączając Bernarda z Clairvaux) przyjmowała, że jeśli herezja została udowodniona, a heretyk uporczywie odmawia podporządkowania się Kościołowi, ten ma prawo odwołać się do pomocy władzy świeckiej. Jednym z nielicznych wyjątków był biskup Wazo z Liege, który, odwołując się do ewangelicznej przypowieści o pszenicy i chwaście uważał, że heretyków należy zostawić w spokoju. Akceptacja dla interwencji władz świeckich niekoniecznie jednak oznaczała akceptację dla stosowania wobec heretyków kary śmierci. Przeciwnie, do końca XII wieku wśród pisarzy kościelnych (np. Bernard z Clairvaux, Piotr Kantor, Gerhoh z Reichersbergu) dominował daleko posunięty sceptycyzm wobec tej kary, preferowano raczej wygnanie lub więzienie. W 1028 arcybiskup Ariberto był przeciwny egzekucjom heretyków z Monteforte. Z kolei w 1162 papież Aleksander III, wbrew woli króla Francji Ludwika VII, ułaskawił heretyków schwytanych przez arcybiskupa Reims. Jeszcze w 1199 Innocenty III nakazywał karanie heretyków jedynie wygnaniem i konfiskatą dóbr, a nie śmiercią.
Bibliografia
wikipedia.pl
ściąga.pl
